گنبد سلطانیه زنجان

گنبد سلطانیه یا مقبره الجایتو در بین سال های 702 تا 712 هجری قمری در شهر سلطانیه زنجان که آن زمان پایتخت ایلخانیان بود، ساخته شد. گنبد سلطانیه یکی از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی در شیوه آذری به شمار می رود. این گنبد از حیث عظمت و پیچیدگی در معماری در نوع خود بی نظیر است. در این مقاله آرکی سافت قصد دارد به بررسی اجمالی از معماری گنبد سلطانیه برای شما عزیزان بپردازد. گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه سومین گنبد جهان است. اساس طرح بنا بر عدد ٨ قرار دارد. هر چند علت دقيق انتخاب اين عدد معلوم نيست. برخی عقیده دارند ایده اولیه این بنا را از هشت در بهشت است، که شامل یک بنای هشت ضلعی با طول 17 متر و ساختمانی با هشت در، هشت ایوان، هشت مناره می باشد و همچنین شامل سه بخش گنبدخانه، تربت خانه و سرداب است. و برخی دیگر دلیل آن را وجود ساعت آفتابی يا ايجاد ايستايی مستحکم در بنا مورد استفاده قرار گرفته است. ساعت آفتابی، نظر به اهميت تشخيص زمان برای انجام امور مذهبی در ساختمان گنبد تعبيه شده است. به اين صورت که اگر نور خورشيد از حفره اصلی گنبد بتابد هنگام اذان ظهر است. هم‌چنين نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده‌ی ساعت و نور پنجره‌های کوچک نشان دهنده دقيقه است.
گنبد به رنگ آبی است و بر روی هشت ضلعی، گنبد بلندی قرار گرفته که ارتفاع آن را حدود 125 متر ذکر کرده اند. در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اتاق‌ها و غرفه‌ها ساخته‌اند. خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ پوشیده و سقف داخل اتاق‌های بالا با گچ‌بری‌ها و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته‌است. در حاشیه طاق ها آیات قرآنی و اسماالله با خط جلی نوشته شده‌است. حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود.

نمای داخلی گنبد سلطانیه

تزئینات و شیوه ساخت این گنبد نقطه عطفی در معماری آن دوره بوده، تا جایی که موجب شده سبک جدیدی در معماری پدید آید و خود را از معماری دوره سلجوقی جدا کند.

تزئينات گنبد

در ساخت گنبد از تزئينات مختلفی استفاده شده که برخی از آن‌ها عبارتند از:

تزئينات آجری
کاشی‌کاری
تزئينات گچی
نقوش اسليمی
تزئينات چوبی
تزئينات نقاشی رنگی
مقرنس
تزئينات سنگی

البته غير از تزئينات گنبد، کتيبه‌های متعددی در داخل و بيرون گنبد وجود دارد که شامل اسامی «الله»، «محمد»، «علی» و تعدادی از آيات قرآن و احاديث است.

تربت خانه

تربت خانه در ضلع جنوبی واقع شده است. به این دلیل به آن تربت خانه گفته می شود که روی دیوارهای محراب روبروی در با دو خط ثلث و کوفی با استفاده از تربت امام حسین (ع) سوره الملک نوشته شده است. طول تربت خانه حدود 17 متر، عرض آن حدود 8 متر و ارتفاع آن 16 متر است. تمام دیوارهای گنبد سلطانیه از کتیبه های منقش به آیات مبارک قرآن تزئین شده است. در تمام دیوارهای طبقه همکف سوره فتح نوشته شده است. در بالای درب شرقی که همان درب اصلی ورودی آرامگاه است، آیة الکرسی نوشته شده است. داخل ایوان طبقه ی اول سوره توحید نوشته شده است و شش بار سبحان الله، پنج بار نام محمد ص، پنج بار نام علی ع، محمد رسول الله، سلطان ظل الله، کتیبه علی، کتیبه محمد و … به چشم می خورد. سوره های الانبیاء، المومنون و الملک سوره هایی هستند که روی بدنه ها نوشته شده اند. کلیه دیوارهای طبقه ی اول و دوم با کتیبه هایی با نام محمد و علی پوشیده شده اند.

سرداب

سرداب از دیگر فضاهای جانبی گنبد است. سرداب در ضلع جنوبی و در زیر تربت خانه ساخته شده است. برخی معتقدند که سرداب پیش از ساخت گنبد ساخته شده است. سلاطین ایلخانی به پیروی از اعتقادات و آیین ایل و تبار خویش، اجساد مردگان را در گورهای سردابه ای در زیر زمین قرار می دادند و به تناسب با جایگاه اجتماعی فرد، اسباب و زیور آلات در کنار جسد دفن می کردند. هرچند طی کاووش های به عمل آمده هیچگونه شواهدی دال بر وجود قبر در سردابه به دست نیامده است اما بنابر اظهار مورخین و برخی از محققین، سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است.

رازهای گنبد سلطانیه

از دیگر عجایب گنبد سلطانیه زنجان می توان به 110 پله ای که در آن تعبیه شده اشاره کرد، 110 در حروف ابجد مترادف با نام حضرت علی (ع) است. ساختمان گنبد سه طبقه دارد، ایوان های طبقه ی اول به سمت داخل و ایوان های طبقه ی دوم به سمت بیرون است. ارتفاع گنبد 5/48 متر است. قطر دهانه ی مرکزی گنبد نیز 5/25 است. پی بنای گنبد سلطانیه نیم متر است. به همین دلیل هرچه به سمت بالا می رویم به خاطر کاهش وزن و فشار وارده بر دیوارها، میزان فرورفتگی ها و فضاهای خالی بیشتر می شود. از طرف دیگر وجود هشت مناره ی قرینه با هم نیروی رانشی گنبد به سمت خارج را به خوبی مهار می نماید. در اطراف گنبد مکان هایی وجود دشت که به آنها مناطق عام المنفعه یا ابواب البر می گفتند اما در حال حاضر چیزی از آنها باقی نمانده است. گنبد، ساختمان های اطراف و ارگ سلطنتی دارای حصاری بوده که 16 برج و بارو داشته است. گفته می شود که این حصار به همراه بخشی از کتیبه ها به دستور میرانشاه تخریب شده است. نکته جالب توجه در گنبد سلطانیه وجود مجموعه ای از داربست های به هم تنیده شده در زیر گنبد است، این داربست ها حدودا 35 سال پیش توسط باستان شناسان ایتالیایی برای مرمت گنبد اجرا شده اما اکنون پس از گذشت سالها این مرمت به پایان نرسیده و وجود داربست ها منظره ای ناخوشایند در برابر چشمان تماشاگر به وجود می آورند. گنبد سلطانیه در سال 1310 جزء آثار ملی ایران شناخته شد و در 24 تیرماه 1384 نیز به عنوان هفتمین اثر ماندگار ایرانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.